SKAŁY OSADOWE - WSTĘP

1. Powstawanie i podział

Skały osadowe jak sama nazwa wskazuje, powstały w procesie osadzania materiału, a konkretniej mówiąc jego sedymentacji. Materiałem wyjściowym lub inaczej mówiąc budulcowym skał osadowych są produkty niszczenia wszystkich typów skał - ziarna detrytyczne i/lub związki chemiczne, a także organizmy żywe (np. rośliny z których powstaje węgiel). Ulegają one w czasie tworzenia się skał wielu przemianom fizycznym bądź chemicznym (procesy ogólnie zwane diagenezą). W wyniku tych przemian zazwyczaj dochodzi do przeobrażenia się skały luźnej (np. piasku) w skałę zwięzłą (np. piaskowiec) czyli tzw. lityfikacja.
Cały przebieg powstawania większości skał osadowych można opisać ogólnym schematem:
erozja/wietrzenie --> transport --> sedymentacja (lub wytrącanie) --> lityfikacja (lub inne przemiany diagenetyczne).
W tym schemacie w każdym z punktów powstaje już nowa skała a kolejne etapy to tylko przemiany tej skały w inną, możliwe jest też pominiecie np. transportu, i powstanie nowej skały w miejscu niszczenia innej.

Kontakt wapieni i dolomitów górnodewońskich z łupkami dolnego
karbonu w kamieniołomie Ostrówka k. Gałęzic (G. Świętokrzyskie)

Na podstawie warunków powstania skał osadowych można wyróżnić 4 podstawowe grupy genetyczne:

a) skały okruchowe - skały luźne i zwięzłe powstałe z ziaren, które są produktami wietrzenia innych skał (piaski, zlepieńce itp.)
b) chemiczne - powstają na drodze wytrącania się związków chemicznych rozpuszczonych w wodzie (gipsy, sole itp)
c) organogeniczne - skały powstałe zarówno z samych organizmów (np. węgle), ich szkieletów (np. wapienie krynoidowe) jak i produktów ich obumierania (np. ropa naftowa)
d) wietrzeniowe - powstałe jako nierozpuszczalne produkty wietrzenia skał starszych; dzielą się na skały alitowe i ilaste (np. glinki, lateryty)

Wśród skał osadowych można także stosować podział ze względu na skład skał:

2. Skład mineralny

W skałach osadowych spotyka się minerały dwojakiego pochodzenia:

a) minerały allogeniczne, czyli takie które powstały w miejscu innym niż tworzenie się skały osadowej i zostały przetransportowane (np. różne ziarna detrytyczne). Zazwyczaj są to minerały skałotwórcze skał magmowych, metamorficznych czy osadowych, odporne na wietrzenie które osadziły się w zbiorniku sedymentacyjnym (np. kwarc, muskowit, granaty).

b) minerały autogeniczne, czyli takie które powstały (wytrąciły się lub powstały w procesie przemian diagenetycznych) w środowisku tworzenia się skały osadowej - np. węglany, sole, gips, chalcedon itp.

Czasami spotyka się skały, w których ten sam minerał jest różnego pochodzenia, np. w skale okruchowej kwarcowe ziarna detrytyczne mogą być zlepione krzemionkowym spoiwem.

Główne związki i minerały budujące skały osadowe