Złoża kalcytu i jego eksploatacja na terenie Wyżyny Częstochowskiej  

Kalcyt jest trygonalną odmianą węglanu wapnia CaCO3, w klasyfikacji mineralogicznej kalcyt należy do klasy węglanów.  Jest jednym z najbardziej pospolitych minerałów w przypowierzchniowych partiach skorupy ziemskiej. Węglan wapnia jest budulcem wielu skał m.in. wapieni, margli, kredy, opoki, marmurów.

   Z krystalicznym kalcytem spotykamy się często w obszarach krasowych, z niego zbudowane są nacieki jaskiniowe zdobiące wnętrza jaskiń, oprócz szaty naciekowej krystaliczny kalcyt wypełnia liczne szczeliny i próżnie w skałach wapiennych.
W przeszłości kalcyt na obszarze Wyżyny Częstochowskiej był wydobywany w celach gospodarczych. Eksploatacją  kalcytu w latach 1870 – 1958 trudniła się miejscowa ludność. Dawna nazwa kalcytu to szpat, a górników, którzy trudnili się wydobyciem szpatu nazywano szpatowcami lub szpaciarzami.
Złoża kalcytu znajdują się w wapieniach jurajskich  ( jura górna – oksford ). Najliczniejsze złoża znajdują się w wapieniach skalistych, w których silnie rozwinęły się próżnie krasowe, część tych próżni wypełniona jest przez kalcyt ( całkowicie lub częściowo ).
Krystaliczny kalcyt na Wyżynie Częstochowskiej wykształcony jest w kilku odmianach:

1) kalcyt warstwowy i filarowy. Kalcyt warstwowy wypełnia różnej wielkości gniazda, komory, jamy oraz tworzy warstwy wśród rumoszu wapiennego. Kalcyt filarowy występuje przeważnie w szczelinach

2) kalcyt naciekowy – tworzy różnego rodzaju formy naciekowe w próżniach krasowych ( polewy, draperie, stalaktyty, stalagmity ). 

Na Wyż. Częstochowskiej większe złoża krystalicznego kalcytu notuję się w następujących rejonach:

- okolice Olsztyna ( Zielona Góra, Góry Towarne, Pańska Góra, Kielniki, Sokole Góry),
- okolice Julianki ( Okrąglik – Bukowno)
- rejon Trzebniowa (Złoty Potok, Ludwinów, Dziepurnia, Dąbrowa, Rysia Góra, G.Bukowie )
- okolice Niegowy ( Mirowska Góra )
- okolice Podlesic ( Skały Kroczyckie, Skały Podlesickie, Piaseczno )

Kalcyt  w tych wystąpieniach ma różnorodne  barwy : biały, kremowy, mleczny, miodowy, brązowy, żółty. Występują odmiany od przezroczystych, przeświecających do matowych nieprzezroczystych. Na ogół kalcyt jest twardy, zwięzły, spotyka się też porowaty, spękany i szczelinowaty. W odmianach porowatych obserwuje się wzbogacenie w substancje ilastą (powoduje ona zmatowienie kalcytu – kalcyt mleczny ). Często w wystąpieniach kalcytu widać wyraźne warstwowanie, poszczególne warstwy mają różne zabarwienie w zależności od domieszek i warunków krystalizacji. Przeważają kalcyty grubokrystaliczne allotriomorficzne, czasami pryzmatyczne i włókniste. Pod względem chemicznym kalcyty z Wyż. Częstochowskiej zawierają blisko 99% CaCO3 (98,75 – 98,90%), zawartość domieszek dochodzi do około  1% ( minerały ilaste, wodorotlenki żelaza, węglan magnezu ). Kalcyty te charakteryzują się dużą jednorodnością składu chemicznego. Eksploatacja kalcytu (szpatu) przez szpatowców przeprowadzana była metodami górniczymi zarówno w jaskiniach ( ze względu na łatwy dostęp do szaty naciekowej zbudowanej z kalcytu ), na powierzchni terenu ( wybieranie kalcytu ze szczelin wychodzących na powierzchnie ) jak również drążono szyby w wapieniu w celu dostania się do większych złóż pod powierzchnią terenu. Do pozyskiwania szpatu używano materiałów wybuchowych, były one umieszczane w ręcznie wierconych otworach o głębokości 30-70 cm ( otwory po ładunkach wybuchowych można zobaczyć na ścianach w Jaskini Kryształowej i Jaskini Koralowej )    W jaskiniach o charakterze pionowym budowano specjalne pomosty i wyciągi (J.Urwista, J.Studnisko, J.Żabia, J.Studnia Szpatowców). W niektórych jaskiniach pozostałością po eksploatacji szpatu są przegniłe stemple zabezpieczające strop przed zawałem ( np. Jaskinia Kryształowa ). Najtrudniejszą pracą w celu udostępnienia złoża do eksploatacji było drążenie szybów. Szyby kopano w rejonie Pańskiej Góry koło Olsztyna, najgłębszy szyb miał 30 metrów głębokości !, od szybu głównego odchodziły w różnych kierunkach chodniki o długości do 35 metrów!. Innym miejscem gdzie drążono szyby był rejon Ludwinowa i Dziepurni, szyby dochodziły do 12 metrów głębokości a chodniki do 20 metrów. Kalcyt w tych rejonach występował na różnych poziomach. Miąższość kalcytu jest zróżnicowana od 0,2 do 8 metrów, w jaskiniach grubość kalcytu dochodzi do ponad 1 metra ( np. J.Studnia Szpatowców).  
Największym złożem  na terenie Wyż. Częstochowskiej, które było eksploatowane to Pańska Góra, gdzie kalcyt osiągał 8 metrów miąższości, wydobycie rozpoczęto tu w 1905 roku. 
Najwcześniej kalcyt rozpoczęto pozyskiwać z terenu Sokolich Gór, eksploatacja przebiegała tu w trzech etapach: 1) lata 1870-1890 wydobycie skoncentrowane było w Jaskini Olsztyńskiej i Jaskini Pod Sokolą Górą.   2) lata 1905-1917 ( Jaskinia Urwista, Jaskinia Wszystkich Świętych, Jaskinia Studnisko)   3) lata 1924-1930 wydobycie było przeprowadzane głównie poza jaskiniami czego pozostałością są widoczne liczne do dziś wyrobiska i próżnie ( szpaciarnie – miejsca wydobycia szpatu ) np. na południowo-zachodnich stokach Góry Sokolej oraz na południowych stokach G.Puchacz. W okolicach Trzebniowa, Ludwiniowa, Złotego Potoku i Dziepurni kalcyt eksploatowano w latach 1932-1958 (z wyłączeniem lat wojennych). Wydobycie kalcytu w latach powojennych ulegało znacznemu ograniczeniu, jednym z ostatnich miejsc na Wyżynie Częstochowskiej był rejon Podlesic: Góra Sulmów, Góra Dudnik, Góra Sowiniec, Jaskinia Studnia Szpatowców, Jaskinia Żabia. 
Kalcyt eksploatowany przez szpaciarzy był wykorzystywany głównie na potrzeby przemysłu szklarskiego, kalcyt ten trafiał m.in. do hut szkła w: Częstochowie, Piotrkowie Trybunalskim, Zawierciu, Szczakowej, Krośnie, Chełmie, Wilnie, Warszawie oraz do zakładów ceramicznych  w Tułowicach, Włocławku, Chodzieży. 
Eksploatacje kalcytu na terenie Wyżyny Częstochowskiej zaprzestano z powodu małej ilości zasobów, nieopłacalności wydobycia, a przede wszystkim z powodu znacznego dewastowania przez wydobycie terenów o dużych walorach przyrodniczych. W 1953 roku Dyrekcja Lasów Państwowych w Krakowie wydała zarządzenie zabraniające eksploatacje kalcytu na obszarach podlegających ochronie przyrody. Ostateczny kres ponad osiemdziesiąt letniego okresu wydobycia kalcytu nastąpił w 1958 roku. 
Pozostałością po szpaciarzach na terenie Wyż. Częstochowskiej jest wiele zdewastowanych i ogołoconych z szaty naciekowej obiektów jaskiniowych m.in.: Studnia Szpatowców, Jaskinia Wielkanocna, Jaskinia Żabia, Jaskinia Kryształowa, Jaskinia Trzebniowska, Jaskinia Głęboka, Jaskinia Koralowa, Jaskinia Studnisko, Jaskinia Urwista, Jaskinia Olsztyńska (najstarszy zachowany opis Groty Olsztyńskiej napisany przez J.B. Puscha w 1836r. wspomina jakoby jaskinia ta należała do najpiękniejszych grot naciekowych w Polsce. Niestety już około roku 1870 rozpoczęto tam eksploatacje kalcytu, która doprowadziła do bardzo dużego zniszczenia szaty naciekowej. Pozostałością po tym okresie są otwory strzałowe pod ładunki wybuchowe na ścianach ). Działalność szpaciarzy przyczyniła się również do odkrycia sporej liczby jaskiń na terenie Wyż. Częstochowskiej m.in. Jaskinia Wiercica, Jaskinia Wielkanocna, Jaskinia Żabia, Jaskinia Kryształowa, Jaskinia Koralowa, Jaskinia Księdza Borka, Jaskinia w Kroczycach .

  GALERIA ZDJĘĆ

Literatura:

Biernacki Z., 1970 – Kilka danych z historii eksploatacji szpatu w okolicach Olsztyna koło Częstochowy. Speleologia T.V nr.1-2. Warszawa

Błaszak M., Stępień D., 1972 – Kalcyty w utworach krasowych rejonu częstochowskiego. Kwartalnik Geologiczny. T.16 nr 4. Warszawa.

Szelerwicz M., Górny A, 1986 – Jaskinie Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej. Wyd. PTTK „Kraj” Warszawa – Kraków.