Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie wykształcenia górnej jury w rejonie Małogoszczy i Bocheńca na południowo-zachodnim obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich. Opracowanie krótko charakteryzuje wykształcenie litologiczne omawianych utworów, ich wiek, genezę oraz znajdowaną tutaj faunę.

I. OGÓLNY ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ TERENU

Omawiany teren należy do obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich (południowo-zachodniego), występoujące tu utwory są nieznacznie sfaldowane (ruchy laramijskie) i tworza trzy główne jednostki (od północy): brachysynklina bolmińska, antyklina zbrzańsko-bocheńska i wcinająca się na zachodzie niewielka synklina małogoska. Bieg osi struktur waha się w granicach 105-115 stopni, natomiast upady warstw generalnie wynoszą od kilkunastu do dwudziestu pięciu stopni, jedynie w niektórych miejscach zauważalne jest znaczne wychylenie warstw w pionie (nawet od 50 stopni) co związane jest być może z uskokami. Skrzydła struktur zbudowane są w przewadze ze skał węglanowych wieku jurajskiego natomiast osie synklin wypełniają klastyczne utwory kredy. Na tektonikę fałdową nałożona jest także tektonika blokowa w postaci systemu uskoków o przebiegu mniej więcej prostopadłym do osi struktur. Budowa geologiczna wyraźnie wpływa tutaj na morfologię - pasma wzgórz, zbudowane z odporniejszych na wietrzenie skał, są zgodne z biegiem osi struktur, obniżenie i doliny związane są najczęściej z obecnością w podłożu mniej odpornych skał lub uskoków.

ryc1

II. STANOWISKA

Na omawianym obszarze możemy łatwo zapoznać się z budową geologiczną i występującymi tu skałami dzięki kilku odkrywkom oraz wielkiemu, czynnemu kamieniołomowi w Małogoszczy.

Ryc. 2. Mapa topograficzna (1:50 000) z zaznaczonymi stanowiskami; 1 - Bocheniec; 2 - G. Czubatka; 3 - Łomiki na G. Gorgolowskiej; 4 - droga z G. Gorgolowskiej do Woli Tesserowej; 5 - odsłonięcie przy szkole w Bolminie; 6 - droga z Bolmina na Grząby Bolmińskie; 7 - kamieniołom w Małogoszczy; a, b, c - objaśnienia w tekście (opis G. Gorgolowskiej)

1. Bocheniec, wschodni grzbiet Czubatki - nieopodal mostu na rzece Wiernej znajduje się niewielka skałka a dalej na zachodzie odsłonięcie w skarpie drogi. odsłaniające się tutaj utwory to masywne, nieuławicone wapienie skaliste, barwy jasnokremowej; graniczą one z białymi wapieniami płytowymi, jednak w większości przykrytymi przez osady czwartorzędowe. Wapienie skaliste budują cały południowy grzbiet Czubatki.

Ryc. 3. Odsłonięcie wapieni skalistych przy moście w Bocheńcu

2. Góra Czubatka - szczyt oraz północny grzbiet zbudowane są z odpornych na wietrzenie uławiconych, białych wapieni oolitowych kimerydu, które na grzbiecie tworzą wyraźną krawędź morfologiczna i niewielkie skałki do 2,5 m, na południe od szczytu w obniżeniu grzbietu przebiega granica z oksfordem.

3, 4. Karsznice, G. Gorgolowska; cały grzbiet Góry Gorgolowskiej tworzą zróżnicowane utwory węglanowe kimerydu; na południu, u podnóża góry przebiega granica z piaskowcowymi utworami albu i cenomanu, natomiast na północy, pod utworami czwartorzędowymi granica z wapieniami oksfordu. W grzbietowych partiach góry zlokalizowanych jest kilkanaście niewielki łomów, w większości zarośniętych i zapełźniętych, jednak w kilku z nich odsłaniają sie interesujące nas skały. Prawie wszystkie łomiki zostały założone na jasnych wapieniach oolitowych, które mają wyraźna oddzielność kostkową (dobry materiał budulcowy), pozostałe wydzielenia możemy obserwować na polach w luźnych blokach i okruchach, miejscami skały jest naprawdę dużo na powierzchni, oraz wzdłuż polnej drogi schodzącej ze grzbietu na południe w stronę wsi. Miejscami w drodze wychodzą całe warstwy wapieni płytwych czy muszlowców.

Ryc. 4. Ściana jednego z łomików na G. Gorgolowskiej - wapienie oolitowe.

Ryc. 5-6. Pole z gruzem skalnym w miejscu wychodni horyzontu onkolitowego oraz okaz wapoienia onkoidowego, G. Gorgolowska.

Zgeneralizowany profil litologiczny przez wzgórze:
wapienie pasiaste z krzemieniami (północne zbocze);
wapienie oolitowe - punkt a
wapienie onkoidowe - horyzont onkolitowy (południowa strona gruntowej drogi przebiegającej grzbietem wzgórza) - punkt b;
wapienie płytowe (pelitowe)
kompleks złożony w przewadze z muszlowców (muszlowce egzogyrowe) oraz wapieni płytowych - punkt c
kompleks wapienno-ilasty, w stropie ilasty z horyzontami muszlowców
piaskowce albu (niezgodnie leżące)

Wydzielenia powyżej (stratygraficznie) poziomu onkolitowego wychodzą po południowej stronie wzgórza i w większości są widoczne w drodze (zdjęcia poniżej)

	Ryc. 7. Pelitowe wapienie płytowe tuż poniżej horyzontu onkolitowego		Ryc. 8. Widoczne w drodze uławicenie wapieni płytowych
	Ryc. 9. Muszlowce nanogyrowe?		Ryc. 10. Muszlowce i wapienie organodetrytyczne w niższej części kompleksu muszlowców

5. Bolmin, odsłonięta skarpa przy szkolnym boisku; odsłania się tutaj najwyższa część kimerydu - głównie przewarstwiające się wapienie, margle i miejscami iły, poniżej tego kompleksu w obniżeniu między szkołą a kościołem, znajdują się ciemne iły z wartsawmi muszlowców,nad nimi już zalegają piaskowce albu. Skały te wchodzą w obręb kompleksu marglisto-muszlowcowego (wapienie płytowe górne, iły stropowe).

6. Wychodnie skał w drodze z Bolmina na grzbiet Grząb Bolmińskich; także odsłonięcia na szczycie i na zachodnim skraju grzbietu. Wzdłuż drogi (prostopadle do grzbietu) oraz na wychodniach skał na stokach możemy prześledzić profil litologiczny całego pasma Grząb Bolmińskich. Zbudowane jest z utworów kimerydu o podobnym wykształceniu jak w całym regionie, jednak w obrębie masywu można zauważyć niewielkie zmiany facjalne. Posuwając się ze wschodu na zachód, w kompleksie płytowo-oolitowym obserwuje się zmniejszanie ilości wapieni oolitowych na korzyść pelitowych wapieni płytkowych aż do zupełnego wyklinowania się oolitów w najbardziej na zachód wysuniętym krańcu pasma.

7. Małogoszcz - kamieniołom. W kamieniołomie odsłania się prawie kompletny profil utworów kimerydu, wyróżnić tu można główne kompleksy litologiczne, poczynając od dołu (w nawiasach podane miąższości): podścielające wapienie pelitowe (8 m), oolit dolny (10 m), ogniwo wapieni pasiastych (17 m), oolit górny (20 m), horyzont onkolitowy (2 m), kompleks płytowo-oolitowy (oolit-ogniwo płytkowe - 15 m, wapienie płytkowe i podścielające je iły - 25 m), muszlowce skorkowskie (25 m), wapienie płytowe górne (40 m), iły stropowe (44 m) oraz przykrywające to utwory piaszczyste albu. Utwory najstarsze tj. wapienie oolitowe dolne odsłaniają się w północno-wschodniej części kamieniołomu, natomiast najmłodsze oraz kontakt z kredą w południowo-zachodniej ścianie (zbocze góry Leśna). Ściana północno zachodnia nie jest od dłuższego czasu eksploatowana i można na niej prześledzić cały profil. (...)

Ryc. 11. Widok na NW ścianę kamieniołomu.

	Ryc. 12. Północno-zachodnia ściana kamieniołomu - miąższy kompleks muszlowców skorkowskich .		Ryc. 13. Margliste muszlowce zbudowane w przewadze z ostryg Actinostreon gregareum (muszlowce skorkowskie)
	Ryc. 14. Najwyższa część kimerydu - iły stropowe		Ryc. 15. SW ściana kamieniołomu z widoczną granica pomiędzy iłami górnego kimerydu a piaskami i piaskowcami albu.

III. STRATYGRAFIA I WYKSZTAŁCENIE LITOLOGICZNE

Utwory górnej jury, a zwłaszcza kimerydu cechuje ogromne zróżnicowanie litologiczne, co pozwolilo na wydzielenie kilku kompleksów litostratygraficznych

Stratygrafia i litostratygrafia:

- piaskowce - górny alb
- iły stropowe - poziom Acanthicum, górny kimeryd
- środkowa i górna część muszlowców skorkowskich - poziom Divisum, dolny kimeryd
- oolit górny, horyzont onkolitowy, oolit-ogniwo płytkowe, wapienie płytkowe i podścielające je iłym, najniższa część muszlowców skorkowskich - poziom Hypselocyclum, dolny kimeryd
- podścielające wapienie pelitowe, oolit dolny, ogniwo wapieni pasiastych - poziom Hypselocyclum i/lub Platynota, dolny kimeryd
- wapienie kredowate - poziom Platynota, dolny kimeryd
- wapienie siedleckie, wapienie skaliste - poziomy Planula, Bimammatum, górny oksford
- wapienie morawickie - poziomy Bifurcatus, Transversarium, środkowy oksford

IV. FAUNA

MAŁŻE
	Actinostreon gregareum (J. Sowerby 1816); a - widok z boku, b - skorupa prawa, c - skorupa lewa (widoczne miejsce przeczepu do podłoża); wielkość: 5 cm.
	Pleurotomaria .. (J. Sowerby 1816); wielkość: 5,5 cm.
	Inoperna perplicata (); 1a - widok z boku, 1b - skorupa prawa; 2 - małż w wapieniu oolitowym, wielkość: 1a, 1b - 5,3 cm, 2 - 7,2 cm.
	Arcomytilus pectinatus (); 1 - widok z boku, 2 - skorupa prawa, 3 - mytilus ; wielkość: 1 - 4,7 cm, 2 - 4,5 cm, 3 - 5,8 cm
	Nanogyra nana (J. Sowerby 1822); skorupy lewe, a - wewnętrzna strona, b - zewnętrzna strona; wielkość: 2,2 cm.
	Liostrea sp.; awielkość: 4,6 cm.
	Pecten sp.; wielkość: 6,3 cm.
	Pholadomya protei; wielkość: 1 - 5,7 cm, 2 -  6,3 cm.
	Thracia; wielkość: 7 cm
	Pholadomya protei; wielkość: 6 cm
	Actinostreon gregareum (J. Sowerby 1816); wielkośc 5-6 cm.
	Actinostreum gregareum  Anisocardia sp.  Arcomytilus pectinatus  Camtonectes spp.  Ceratomya sp.  Ceromyopsis striata  Ctenostreon proboscideum  Deltoideum delta  Eopecten abjectus  Falcimitilus ungulatus  Gervillella spp.  Gervillia spp.  Goniomya sp.  Gryphaea dilatata  Homomya sp.  Inoperna perplicata  Isognomon spp.  Liostrea sp.  Lithophaga spp.  Mactromya sp.  Nanogyra sp.  Pholadomya protei  Pleuromya sp.  Plicatula sp.  Radulopecten sp.  Stegoconcha sp.  Thracia sp.  Trichites spp.  Trigonia sp.
BRACHIOPODY
	Sellithyris subsella;  wielkość: 2.5-3 cm
	Sellithyris subsella;  wielkość: 3 cm

Bibliografia

Kutek J., 1968. Kimeryd i najwyższy oksford południowo-zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich. Część I - Stratygrafia. Acta geol. pol., vol. 18, no. 3.

Kutek J., 1969. Kimeryd i najwyższy oksford południowo-zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich. Część II - Paleogeografia. Acta geol. pol., vol. 19, no. 2.

Malinowska L., 1967. Biostratygrafia osadów dolnego i środkowego oksfordu obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biul. IG, nr 209.

Malinowska L. 1970. Jura Górna. Prace Inst. Geol., t. 56.

Matyja B. A., 1976. Stratygrafia oksfordu południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Przeg. Geol., nr 8.