Nieczynny kamieniołom "Kadzielnia" w Kielcach jest niewątpliwie jednym z najsłynniejszych odsłonięć geologicznych regionu kieleckiego. W utworzonym tutaj rezerwacie geologicznym obserwować możemy unikatowy profil utworów dewońskich. Obok historii zapisanej w starych skałach węglanowych Kadzielni, mamy tutaj także bliższe nam czasowo obiekty, a mianowicie efekty procesów krasowych. Wykształcone są głównie w postaci jaskiń, szczelin i lejów krasowych, często odsłoniętych na ścianach wyrobiska. Przeszłość geologiczna kadzielni była dosyć zmienna - raz teren był zalany wodą i w istniejącym morzu dewońskim rozwijało się bujne życie (głowonogi, koralowce) i trwała sedymentacja utworów węglanowych. Były jednak okresy kiedy teren się wypiętrzał a na odsłonięte skały zaczęły działać czynniki zewnętrzne, co przyczyniło się do powstawanie różnych form krasowych. Tak w zarysie można przedstawić przeszłość rezerwatu. Poniżej przedstawiony został cały profil z tego stanowiska.

1. Wapienie stromatoporowo-koralowcowe, mikrytowe. Zawierają liczne stromatoporoidy, denkowce, koralowce Rugosa, nieliczne ramienionogi i ślimaki. W wapieniach brak jest uławicenia, tworzą zwartą masywną serię o charakterze biohermowym (rafa koralowa). Obecność jednak mikrytu i rozproszenie w skale stromatoporoidów świadczy o tym, że w czasie sedymentacji wapienie te nie stanowiły rdzenia rafy, oraz że były poza zasięgiem falowania - tworzyły się w środowisku spokojnym.

2. Wapienie ziarniste - gruboławicowa partia zawierająca wśród składników ziarnistych głównie liliowce, ramienionogi, rzadziej otwornice, małżoraczki, koralowce, stromatoporoidy, spory udział maja też ooidy i intraklasty. Brak w nich dużej zawartości stromatoporoidów i koralowców świadczy iż nie powstały one z niszczenia biohermy.

3. Wapienie mantikocerasowe - wapienie mikrytowe i zlepieńce śródformacyjne, miejscami uławicone, brak fauny bentonicznej, występują czasami goniatyty z rodz. Manticoceras.

4. Wapienie cheilocerasowe (famen) - leżą na nierównej, zerodowanej powierzchni stropowej franu. Są to gruboławicowe wapienie mikrytowe z liczna fauna - goniatyty, łodziki, drobne ślimaki, rzadko koralowce Rugosa. Głowonogi często występują w większych nagromadzeniach, niekiedy zorientowane są kierunkowo - gromadziły się w zagłębieniach dna morza dewońskiego.

5. Kompleks wapienno-łupkowy - zbudowany jest z naprzemianległych warstw wapienie/margli i łupków ilastych, Reprezentowana fauna zbliżona jest do wapieni cheilocerasowych, ale więcej mamy już udziału bentosu - koralowce Rugosa, ramienionogi, czasami trylobity (phacopida)

Schematyczna mapa geologiczna okolic kamieniołomu "Wola" w Kowali.
1 - czwartorzęd, 2 - perm (czerwony spągowiec), zlepieńce; 3 - karbon dolny, łupki krzemionkowe, 4 - dewon-famen, wapienie, margle, łupki; 5 - dewon-fran, wapienie, łupki; 6 - dewon środkowy, ?; 7 - starszy paleozoik; strzałką zaznaczono przekop kolejowy

Wykształcenie wapieni dewonu górnego w Kowali

Na zachodniej ścianie przekopu kolejowego w Kowali odsłania się dość duży profil frańskich skał. Cały kompleks jest nachylony ku północy i należy do północnego skrzydła antykliny chęcińskiej. Ze względu na zróżnicowanie litologiczne (co jest wynikiem odmiennych środowisk sedymentacji) profil został podzielony na kilka zespołów i wygląda następująco:

1 - średnioławicowe wapienie pelitowe z koralowcami, stromatoporoidami i krynoidami (biostroma) [odsłonięte 6m] 2 - średnioławicowy wapień pelitowy z redeponowanymi koralowcami [2 m] 3a - masywny, nieuławicony wapień pelitowy z koralowcami, stromatoporoidami (bioherma) [1-3 m] 3b - cienkoławicowy wapień pelitowy [1-2,5 m] 4 - średnioławicowy wapień pelitowy z brachiopodami [13 m] 5 - gruboławicowy wapień pelitowy, organodetrytyczny [12m] 6 - średnioławicowy wapień pelitowy przeławicony łupkami marglistymi [13 m] 7 - cienkoławicowy wapień pelitowy, miejscami ziarnisty przeławicony łupkami [ponad 30 m]

W profilu ukazany jest rozwój facjalny utworów płytkowodnych stopniowo przechodzących do pelagicznych, typowy dla regionu kieleckiego. Kompleksy 1-3 są bogate w faunę bentoniczną - koralowce Rugosa (Temnophyllum, Tabulophyllum, Themnophyllum, Disphyllum, Piceaphyllum), denkowce (Alveolites, Thamnopora), stromatoporoidy (Actinostroma, Ferestromatopora, Parellopora, Stromatopora) wskazują na dosyć płytkie warunki sedymentacji i rozwój budowli rafowych [foto 1, foto 2, foto 3, foto 4]. Oprócz fauny koralowcowo-stromatoporidowej stwierdzono tu też występowanie ramienionogów Fitzroyella alata, ślimaków i liliowców. W kolejnym zespole 4 brak jest już fauny koralowcowej, a występują za to brachiopody Phlogoiderhynchus polonicus, co świadczy o nieco głębszym środowisku sedymentacji. W ścianie przekopu, w tym zespole, zauważyć można dziwną strukturę (patrz foto) - jest to fałd osuwiskowy powstały w niezlityfikowanym mule wapienny, który był osadzany na niewielkiej pochyłości dna morskiego i pod wpływem grawitacji został lekko zafałdowany. Kolejne zespoły są już mniej obfite w faunę, pojawiają się różne struktury sedymentacyjne (deskowce, pogrązy - określane także jako zlepieniec środformacyjny) wśród kompleksów wapienno łupkowych, mówiące o dalszym pogłębianiu się zbiornika. Pod koniec franu cała platforma, która pokrywa się mniej więcej z regionem kieleckim pod wpływem ruchów tektonicznych zaczyna się zapadać, co ma odzwierciedlenie w litologii. W ostatnim kompleksie zauważyć można znaczny udział materiału ilastego (łupki i wapienie margliste), oraz w niektórych partiach wapienia ziarnistego występowanie uziarnienia frakcjonalnego, czyli musiały tu istnieć prądy zawiesinowe, występujące na stokach dna morskiego (np. stoki szelfów). Jest to już koniec profilu z przekopu, dalej nie odsłonięte są jeszcze podobne utwory frańskie jak w kompleksie 7 i zalegający nad nimi famen w postaci wapienie gruzłowych z fauną głowonogową zamykający profil dewonu w regionie południowym (utwory fameńskie widoczne są w północnej części pobliskiego kamieniołomu Wola) [foto 1, foto 2].

6 - cienkoławicowe wapienie i dolomity z krzemieniami i rogowcami. Rogowce występują w formie nieregularnych brył lub wydłużonych soczewek zgodnych z warstwowaniem wapieni, są one syngenetyczne, czyli powstały wraz z tworzeniem się utworów węglanowych. Środowisko sedymentacji tej serii było dość głębokie (brak fauny bentonicznej).

5 - średnioławicowe wapienie koralowcowe. Koralowce w formie rozproszonej, nie tworzą tu form rafowych.

4 - średnioławicowe drobnokrystaliczne wapienie ramienionogowe (brachiopody Atrypa)

3 - średnioławicowe wapienie gruzłowate z krynoidami

2 - średnioławicowe wapienie z drobna fauną

1 - gruboławicowe (miejscami masywne) wapienie z nieliczną fauną ramienionogową, poprzecinane żyłkami kalcytu. Kompleks ten oddzielony jest od franu uskokiem.

Kamieniołom "Ostrówka" znajduje się na NW krańcu antykliny chęcińskiej w rejonie wzgórz koło Gałęzic. Wyrobisko wcina się w skały dewonu północnego skrzydła antykliny, a miejscami w kontaktujące się z dewonem utwory karbonu dolnego. Skały dewońskie to wapienie amfiporowe (z typowa dla nich fauną - koralowce Rugosa, Tabulata, stromatopory itp.) wieku żyweckiego, miejscami także należące do najniższego franu. Na stropie wapieni środkowego dewonu zalega seria utworów famenu, o dosyć małej miąższości. Miejscami famenu w ogóle brak i na wapieniach amfiporowych bezpośrednio zalega karbon - turnej. Famen od reszty dewonu oddzielony jest luką stratygraficzną, spowodowaną niewielkim wydźwignięciem terenu przed famenem. Osadzane potem fameńskie utwory to wapienie gruzłowe (niekiedy soczewki wap. gładkich na przełamie) z licznymi głowonogami (m.in. Clymenia laevigata, Camaclymenia striata, Woclumeria sphaeroides), trochitami liliowców, a także trylobitami (Phacops granulatus) i koralowcami. Miąższość famenu jest nieznana - najcieńsza w zachodniej części kamieniołomu, najgrubsza na wschodzie w rejonie Todowej Grząby, jednak nie przekracza 3-4m. Na Todowej Grząbie utwory fameńskie wraz z niewielką częścią turneju stanowią skondensowaną sekwencję wapieni pelagicznych (w niej zawarta jest granica między dewonem a karbonem). Turnej wykształcony jest w postaci łupków ilastych z wkładkami wapieni z domieszką materiału pochodzenia wulkanicznego. Powyżej zalegają łupki krzemionkowe należące do górnego turneju/dolnego wizenu.

Widok na kamieniołom Ostrówka od strony Todowej Grząby