Na terenie Polski w okresie dewońskim istniało rozległe morze, z reguły płytkie jedynie głębsze było w partiach SW Polski. Utwory dewonu osadzały się bezpośrednio na obszarach starych platform: prekambryjskiej oraz paleozoicznej, osiągają dość spore miąższości, jednak późniejsza erozja i denudacja zmniejszyły ją. W Polsce skały tego okresu są szeroko rozprzestrzenione i przykryte osadami młodszymi, tylko w paru miejscach wychodzą na powierzchnię. Głównym i największym rejonem występowanie utworów dewońskich są Góry Świętokrzyskie, pozostałe tereny na których znajdziemy wychodnie dewonu to Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (Dziewki k. Siewierza, Klucze, Dębnik k. Krakowa), Sudety (depresja Świebodzic, rejon Gór Bardzkich, ok. Wzgórz Strzelińskich, ok. Głuchołazów, Paczkowa, G. Kaczawskie). Poza tymi regionami dewon został stwierdzony jedynie w wierceniach  na obszarze radomsko-lubelskim, na S od G. Świętokrzyskich w niecce Miechowskiej, na Wyżynie Śląskiej oraz na terenie Pomorza Zachodniego, aż po Bydgoszcz i Toruń. Utwory dewońskie są reprezentowane przez różnorodne skały od wapieni i dolomitów, przez zlepieńce, piaskowce po łupki. W skałach tych dość licznie występuje fauna morska w postaci głowonogów, koralowców, gąbek, brachiopodów, liliowców, ryb pancernych i wielu innych. Dzięki tej faunie, a głównie konodontom została ustalona szczegółowa stratygrafia dewonu.

PALEOGEOGRAFIA DEWONU Ogólny szkic paleogeograficzny dewonu w Polsce;  1 - obszary wyniesione i denudowane w dewonie (brak osadów),  2 - prawdopodobny zasięg szelfu dewońskiego (morza epikontynetalnego),  3 - strefa morza geosynklinalnego.

Fauna Dewonu

Dewon w regionie świętokrzyskim jest okresem który pozostawił dość liczne osady, które miały duży wpływ na dzisiejszy wygląd gór świętokrzyskich. Osady te (głównie wapienie, dolomity i piaskowce) budują liczne pasma górskie, które mają rozciągłość NW-SE. Ze względu na duże zróżnicowanie litologiczne (co jest wynikiem odmiennych środowisk sedymentacji w dawnym morzy dewońskim) utworów tego samego wieku, Góry Świętokrzyskie dzieli się na region południowy - kielecki i północny - łysogórski.

Mapa geologiczna Gór Świętokrzyskich bez utworów kenozoicznych

Region południowy (kielecki)

    We wczesnym dewonie, tereny regionu południowego były wyniesione i intensywnie niszczone, tak więc osadów tego okresu brak tutaj, co więcej w pewnych rejonach pierwotne podłoże, które stanowiły osady ordowiku i syluru zostało także zerodowane, aż po utwory kambru. Najstarszymi osadami w regionie są zlepieńce podstawowe, leżące niezgodnie na utworach poprzednich okresów. W emsie, rozpoczęła się tu transgresja morska zostawiając po sobie piaskowce i kwarcyty. W dewonie środkowym istniejące morze zaznacza się już wyraźniej sedymentacją węglanową, w eiflu osadzają się dolomity, w dolnym żywecie masywne dolomity biohermowe. W górnym żywecie trwa sedymentacja masywnych gruboławicowych wapieni stromatoporidowo-koralowcowych [foto 1, foto 2, foto 3], dość powszechnych w całym regionie. Osady te budują główne pasma wzniesień (G. Zamkowa, Zelejowa). Schyłek żywetu reprezentowany jest przez wapienie płytowe z rogowcami, które były już osadzane w nieco głębszym zbiorniku. Ogólnie w rejonie południowym w dewonie morze było dość płytkie, co umożliwiło bujny rozwój fauny koralowcowej i stromatoporoidowej, natomiast, na północ w regionie łysogórskim morze było znacznie głębsze. We franie powstają gruboławicowe wapienie z liczną fauną, które w aktualnej morfologii zaznaczają się wyniesieniami (Kadzielnia, Rzepka). W górnym franie, w obrębie dolomitów zaczynają pojawiać się utwory ilaste, co świadczy o pogłębianiu się zbiornika, a konkretnie dużej platformy na terenie regionu południowego. W famenie, w głębokim już zbiorniku morskim, powstają wapienie, margle i łupki, bez udziału fauny koralowcowo-stromatoporoidowej, za to z liczną fauną głowonogową, zwłaszcza w górnym famenie. Występujące tu klimenie i goniatyty pozwoliły na wydzielenie kilku poziomów stratygraficznych - tabela [foto 4, foto 5]. Na utworach dewonu osadziły się jeszcze głębokomorskie utwory ilasto-krzemionkowe dolnego karbonu, a następnie cały teren został sfałdowany.

Lista stanowisk i odsłonięć utworów dewonu w Górach Świętokrzyskich Najważniejsze odsłonięcia i profile w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich (Kowala, Kadzielnia, Chęciny, Gałęzice)

Region północny (łysogórski)

    W regionie północnym profil dewonu zaczyna się osadamy klastycznymi w postaci iłowców i mułowców z wkładkami piaskowców, spoczywających zgodnie na utworach syluru górnego (na wschodzie strefy łysogórskiej występują osady margliste formacji bostowskiej). W zachodniej części strefy, w przetrwałym od syluru zbiorniku morskim, następuje wysłodzenie i rozpoczyna się sedymentacja osadów lądowych wykształconych jako wiśniowe i zielone mułowce poraz piaskowce zaliczane do warstw klonowskich. W wyższej części dolnego dewonu dalej trwała sedymentacja w zbiornikach środlądowych (pstre piaskowce z skośnym warstwowaniem), jednak od zachodu powoli zaczyna transgredować morze, pozostawiają wkładki utworów ilastych i piaszczystych z fauną trylobitów, ramienionogów, małży - formacja zagórzańska (górny ems) i formacja łupków z Bukowej Góry (ems/eifel). 
    W dewonie środkowym zaznacza się stopniowe przejście osadów klastycznych do osadów węglanowych. Na zachodzie strefy są to dolomity margliste, w centrum widać jeszcze spory udział klastyków (mułowce i iły), natomiast na wschodzie utwory ilaste, margliste i wapienne z bardzo bogatą fauną. Takie, bogate w skamieniałości osady ilasto-margliste znane są licznych odsłonięć w okolicy Grzegorzowic (warstwy grzegorzewickie). Fauna reprezentowana jest przez korale, liczne ramienionogi, liliowce, trylobity, mszywioły, małżoraczki. Warstwy grzegorzewickie kończą się piaskowacami i zalegającymi nad nimi wapieniami dąbrowskimi. Najwyższą cześc eiflu stanowią utwory formacji wojciechowskiej w postaci dolomitów marglistych. Powyżej zalegają naprzemianległe żyweckie wapienie, margle i łupki margliste z fauną należące do formacji skalskiej i przykrywające ją utwory ilasto-mułowcowe formacji świętomarskiej (zaliczane do górnego żywetu). Profil dewonu środkowego zamykają utwory ilasto-margliste formacji śniadkowskiej, z wkładkami wapieni rafowych opisywanymi jako olistolity (warstwy pokrzywiańskie), oraz łupkowe osady warstw nieczulickich (zaliczane do franu). Przejście osadów węglanowych do ilastych wskazuje na zmianę warunków sedymentacji, pogłębienie zbiornika i znaczny dopływ materiału terygenicznego.
    Dewon górny rozpoczyna się wspomnianymi już warstwami nieczulickimi, oraz osadami typu przejściowego z utworów ilastych do węglanowych - wapienie szydłóweckie. Nad nimi spoczywają wapienie z wkładkami margli (z lokalnie występującymi rogowcami) reprezentujące warstwy kostomłockie. Wapienie kostomłockie przykryte są kompleksem wapieni, łupków i margli famenu (warstwy radlińskie), które zamykają od góry profil dewonu.
    Strefę łysogórską cechuje ciągłość sedymentacji, w dewonie nie zaznaczyły się znaczące ruchy, które wypiętrzyły by obszar, jak to miało miejsce w strefie kieleckiej...

PODZIAŁ STRATYGRAFICZNY

Podział famenu na podstawie głowonogów dla G. Świętokrzyckich (wg. J. Czarnocki 1989; H. Makowski 1971; T. Woroncowa-Marcinowska 2003)

Literatura - wybrane pozycje dotyczące geologii dewonu w Polsce